Η σφαγή στο Δομένικο Ελασσόνας

Σαν σήμερα, στις 16 Φεβρουαρίου 1943, συντελέστηκε μία από τις πολυάριθμες και πολύνεκρες θηριωδίες των Ιταλών φασιστών με την συνδρομή των δωσίλογων, στον νομό Λαρίσης κατά την διάρκεια της περιόδου της κατοχής.

Πιο συγκεκριμένα εκείνη την μέρα η αντάρτικη ομάδα “Μπαλντούμη” (με αρχηγό τον Β. Οικονόμου) επιτέθηκε σε ιταλική φάλαγγα, όπου σκοτώθηκαν Ιταλοί στρατιώτες. Η φάλαγγα των Ιταλών αποτελούταν από δύο μοτοσυκλετιστές και τέσσερα αυτοκίνητα και το γεγονός έλαβε χώρα στην διεθνή τότε αρτηρία Λαρίσης – Κοζάνης στη θέση Μαυρίτσα.

Η απάντηση της ιταλικής πλευράς ήταν άμεση. Σε σύντομο χρονικό διάστημα καταφθάνουν ενισχύσεις στο χωριό Δομένικο και οι κάτοικοι του (όσοι από αυτούς δεν έφυγαν για να κρυφτούν σε χαράδρες ή στο βουνό) γνωρίζουν από κοντά την κτηνωδία του κατακτητή. Ο διοικητής της μεραρχίας “Πινερόλο”, αντιστράτηγος Μπενέλι δίνει διαταγή να συγκεντρωθούν όλοι οι άντρες του χωριού (117 στο σύνολο) σε ένα συγκεκριμένο σημείο (1). Στη συνέχεια οι Ιταλοί στρατιώτες, έχοντας στην υπηρεσία τους και λεγεωνάριους (2), λεηλατούν τις περιουσίες των κατοίκων και πυρπολούν ολόκληρο το χωριό με αποτέλεσμα 105 σπίτια να γίνουν στάχτη. Οι συλληφθέντες φορτώνονται στα οχήματα και μεταφέρονται στη θέση “Μαυρίτσα” όπου κάποιοι από αυτούς εκτελούνται. Οι υπόλοιποι συνεχίζουν το ταξίδι τους προς το θάνατο. Περνώντας η φάλαγγα από το χωριό Μεσοχώρι (Μυλόγουστα) καταστρέφουν περίπου 80 σπίτια, συλλαμβάνουν κατοίκους και ταυτόχρονα σκοτώνουν ανθρώπους που εργαζόταν στα κτήματα τους. Τελικά καταλήγουν στη θέση “Καυκάκι” όπου εκτελούνται οι εναπομείναντες κρατούμενοι χωρισμένοι σε ομάδες των τεσσάρων.

Αναφορικά με την κτηνωδία των μελανοχιτώνων χαρακτηριστική είναι η αφήγηση του Ιωάννη Γκότση (3) στο βιβλίο του που περιγράφει: «Μετά την εκτέλεσι των πρώτων δώδεκα, παρενέβησαν οι μελανοχιτώνες. Η ολιγόστιγμη αυτή διακοπή έδωκε μία φευγαλέα ελπίδα στους υπόλοιπους. Ίσως να σταματούσαν πια. Δεν εβράδυναν όμως ν’ αντιληφθούν την οικτρά πλάνη τους. Οι μελανοχίτωνες – ανήκοντες όλοι σε τάγματα της Ρώμης – διέκοψαν για άλλο λόγο εντελώς αντίθετο. Ο τρόπος αυτός της εκτελέσεως δεν ικανοποιούσε τη σαδιστική μανία τους και τη πωρωμένη εγκληματική ψυχή τους. Κι άρχισαν αυτοί της εκτελέσεις με στιλέττο…» με βάρβαρο τρόπο που και η περιγραφή της, μας είναι αδύνατη. «Οι φασίσται εξετέλεσαν έτσι αρκετούς. Και όταν κουράστηκαν, παρεχώρησαν τη θέση τους σ’ άλλους, μεταξύ των οποίων ήσαν και λεγεωνάριοι…»(4). Κατά την επιστροφή τους στη Λάρισα οι Ιταλοί συνεχίζουν να δολοφονούν όσους ανθρώπους συναντάνε στο δρόμο τους μέχρι τον Τύρναβο προσθέτοντας άλλους 50 αθώους πολίτες.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε την στάση που κράτησε ο διοικητής της Υποδιοίκησης χωροφυλακής Ελασσόνας και οικογενειάρχης Νικόλαος Μπαμπαλής, ο οποίος έστειλε στο ιταλικό φρουραρχείο Ελασσόνας επιστολή διαμαρτυρίας και αναφέρθηκε στις θηριωδίες των Ιταλών φασιστών, φθάνοντας στο σημείο να κατηγορήσει τους Ιταλούς πως τέτοια κακουργήματα διαπράττουν μόνο οι βάρβαροι. Το αποτέλεσμα ήταν η φυλάκιση και η καταδίκη του σε θάνατο, ποινή την οποία τελικά γλίτωσε· δεν γλίτωσε όμως την μεταφορά του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία. Μετά την απελευθέρωση επέστρεψε στην Ελλάδα, κρίθηκε ακατάλληλος για την Βασιλική Χωροφυλακή και διώχθηκε από τις τάξεις της (5). Ο Νικόλαος Μπαμπαλής επέδειξε αυτοθυσία και δεν φοβήθηκε να υπερασπιστεί το δίκαιο ενάντια στις θηριωδίες των Ιταλών σε αντίθεση με πολλούς δωσίλογους οι οποίοι οδηγήθηκαν στην προδοσία. Το καταγγελτικό του έγγραφο που έστειλε στους Ιταλούς, δεν αποτελεί μόνο στοιχείο τόλμης και αποφασιστικότητας, αλλά κορυφαίο παράδειγμα πατριωτικής στάσης απέναντι σε κάθε ξένο εισβολέα. Αυτό θα πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία και να αποτελεί παράδειγμα καταγγελίας και αντίστασης, για όποιον παραβιάζει την Ανεξαρτησία και την Ακεραιότητα της χώρας, όπως τότε με τους Ιταλούς και σήμερα με τις Η.Π.Α, το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση.

(1) Χαρακτηριστική της βιαιότητας του κατακτητή ήταν η εκτέλεση της Κωνσταντινίδου Βαρβάρας και της Κερασίνας Μπαράκου οι οποίες εκτελέσθηκαν διότι άρρωστες στο κρεβάτι του πόνου δεν μπόρεσαν να υπακούσουν στις εντολές των κατακτητών και να ακολουθήσουν τους υπόλοιπους κατοίκους του χωριού (https://tinyurl.com/y4g55nmp).

(2) Οργάνωση υπό την ηγεσία του Αλκιβιάδη Διαμάντη η οποία αποτελείται από βλαχόφωνους που θεωρούν τους εαυτούς τους απόγονους της 5ης Ρωμαϊκής λεγεώνας (σύμφωνα με το μανιφέστο τους το οποίο αποστέλλεται στην εφημερίδα “Η Θεσσαλία” του Βόλου στις 28/04/1942). Αξίζει εδώ να αναφέρουμε πως η συντριπτική πλειοψηφία των βλαχόφωνων πληθυσμών δεν συνεργάστηκε με τους λεγεωνάριους και ούτε δελεάστηκε από τα προνόμια τα οποία θα απολάμβαναν με την ένταξη τους στην συγκεκριμένη οργάνωση, σε μία πολύ δύσκολη περίοδο όπου οι θάνατοι από την ασιτία ήταν συχνό φαινόμενο και οι δυσκολίες στην καθημερινότητα σχεδόν ανυπέρβλητες.

(3) Ο Ιωάννης Γκότσης διετέλεσε νομάρχης Λάρισας από τις 30/11/1943 έως και τις 17/08/1944.

(4) Ιωάννης Ε. Γκότσης, Φλόγες στον Όλυμπο, Αθήνα, 1945.

(5) Λάζαρος Αρσ. Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, εκδόσεις “έλλα”, Λάρισα, τόμος Α’, σελ. 237.

Γιώργος Σαϊτάνης, Μέλος της Ομάδας Μελέτης Ιστορίας των Κοινωνικών Αγώνων Θεσσαλίας.

 

Οι θεσμοί της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης στην ελεύθερη Ελλάδα την περίοδο 1942 – 1945 (Α΄ μέρος)

 

Η περίοδος της εθνικής Αντίστασης είναι μία περίοδος όπου πέραν του έπους της Αντίστασης περιέχει την μεγαλειώδη προσπάθεια του λαού να αυτοκυβερνηθεί και τελικά να καταφέρει να συγκροτήσει ένα κράτος λαϊκής κυριαρχίας. Η προσπάθεια αυτήν ξεκίνησε από τους πρωτοπόρους αγωνιστές του Ε.Α.Μ.¹ και πιο συγκεκριμένα τους κατοίκους των περιοχών της ελεύθερης Ελλάδας οι οποίοι προσπάθησαν να δομήσουν μία τοπική αυτοδιοίκηση ανεξάρτητη, ελεύθερη, αυτόβουλη και κοινωνικά δίκαιη μέσω των λαογέννητων θεσμών της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης κατά την περίοδο 1941-1945. Εδώ ξεδιπλώνεται το αγωνιστικό πνεύμα του λαού και η πεποίθηση ότι παρά το έρεβος του φασισμού το οποίο είχε απλωθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη ο λαός μπορούσε όχι μόνο να κερδίσει αλλά και να οικοδομήσει έναν νέο κόσμο· έναν κόσμο που να βασίζεται στις αρχές της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της ανθρωπιάς. Έτσι εμφανίζονται οι θεσμοί της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης οι οποίοι αναπτύχθηκαν αρχικά στις περιοχές της υπαίθρου προκειμένου να λύνουν μια σειρά από λειτουργικές καθημερινές ανάγκες, αφού έτσι κι αλλιώς και στα αστικά κέντρα, που είχαν καταληφθεί από τους κατακτητές, οι υπηρεσίες υπολειτουργούσαν..

Τι είναι όμως η Λαϊκή² Αυτοδιοίκηση;

Τον πιο ολοκληρωμένο ορισμό μας το δίνει η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.) με την Πράξη 55 και το άρθρο 1 που λέει: «Η Τοπική Αυτοδιοίκηση, θεμελιώδης θεσμός του δημοσίου βίου των Ελλήνων, είναι η οργανωμένη λαϊκή εξουσία που ασκείται με αιρετούς αντιπροσώπους και απευθείας με τις συνελεύσεις του λαού για τη διοίκηση της πόλεως, του χωριού και της επαρχίας³».

Την περίοδο αυτή και ενώ συνεχιζόταν η μεγάλη κλοπή του εθνικού πλούτου από την μεριά των κατακτητών αρκετοί κάτοικοι των πόλεων αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην ύπαιθρο - λόγω της εμφάνισης της πείνας - όπου τα πράγματα ήταν κάπως καλύτερα για την κάλυψη των βασικών διατροφικών αναγκών. Φυσικά λεηλασίες γινόταν και στην ύπαιθρο όπου οι κατακτητές λεηλατούσαν οι ίδιοι τους χωρικούς, είτε συνεργαζόταν με την τοπική χωροφυλακή, τις δημόσιες υπηρεσίες και τα διορισμένα από τη διχτατορία του Μεταξά ή και από τις κατοχικές κυβερνήσεις, δημοτικά και κοινοτικά συμβούλια.

Οι πρώτες προσπάθειες αυτοδιοίκησης μεταξύ των κατοίκων εμφανίζονται στα χωριά όπου είχε καταρρεύσει ο κρατικός μηχανισμός και υπήρχε μόνο κάποια υποτυπώδης λειτουργία των κοινοτικών συμβουλίων⁴. Το φθινόπωρο του 1941 η κατάσταση άρχισε να χειροτερεύει έπειτα από την εμφάνιση των Λεγεωνάριων και το πλιάτσικο που έκαναν στα χωριά της Θεσσαλίας, προστέθηκε και η βαρύτατη φορολογία που επέβαλαν στα είδη πρώτης ανάγκης οι κατακτητές. Ταυτόχρονα έκαναν την εμφάνιση τους και ομάδες στρατιωτικών⁵, από την μεριά του κατακτητή, οι οποίες περιόδευαν στα χωριά, έμπαιναν στα σπίτια και άρπαζαν οτιδήποτε τους φαινόταν χρήσιμο. Αυτοί συγκρότησαν από τον Οκτώβρη του 1941 με εντολή της δωσίλογης κυβέρνησης του Τσολάκογλου στη Λάρισα γραφείο επισιτισμού με επικεφαλής τον «περίφημο» αξιωματικό του ιππικού Φαληρέα. Σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, στα προβλήματα των χωρικών εμφανίστηκαν δριμύτερα τα αδικήματα της ληστείας και της ζωοκλοπής· αδικήματα που σιγά σιγά πήραν μεγάλη έκταση και δημιούργησαν σημαντικά προβλήματα. Ο κρατικός μηχανισμός και η χωροφυλακή δεν μπορούσαν να προστατέψουν επαρκώς τους κατοίκους και λογικό είναι η απελπισία και η αγανάκτηση συνεχώς να μεγαλώνουν⁶. Έτσι ο λαός έπρεπε να βρει έναν αποτελεσματικό τρόπο για να προστατευθεί από τις επιδρομές και να λύσει τα καθημερινά του προβλήματα που εμφανιζόταν, βασισμένος στις δικές του δυνάμεις.

«Ο κώδικας Ποσειδών»

Το βάρος για να αντιμετωπιστεί αυτήν η κατάσταση έπεφτε για άλλη μια φορά στους κομμουνιστές της εποχής. Αυτοί πρωτοστάτησαν για την ίδρυση του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και τώρα έπρεπε να μπούνε μπροστά, να εξηγήσουν την κατάσταση στους απλούς χωρικούς, να τους εγκαρδιώσουν και να θέσουν τον στόχο και την οργάνωση για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα του λαού. Η πρώτη ολοκληρωμένη απόπειρα δημιουργίας και εφαρμογής θεσμών Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης χρονολογείται από τον Δεκέμβρη του 1942 μέχρι τον Απρίλη του 1943 και αφορά τους πρώην δήμους Κτημενίων και Δολοπών οι οποίοι σύμφωνα με την απογραφή του 1940 αριθμούν 9275 κατοίκους⁷.

Πιο συγκεκριμένα στις αρχές Δεκέμβρη του 1942 συναντήθηκαν στο σπίτι του Γεωργούλα Μπέικου οι συντελεστές του εγχειρήματος⁸ και έπειτα από μία μακρά συζήτηση η οποία είχε την μορφή εισήγησης συνέταξαν τις «Εντολές για την Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και την Λαϊκή Δικαιοσύνη» ή αλλιώς τον «Κώδικα Ποσειδώνα», όπως επικράτησε να λέγονται οι εντολές μετά το εθνικό συμβούλιο στις Κορυσχάδες. Δυστυχώς τα συγκεκριμένα κείμενα δεν διασώθηκαν και όποιο στοιχείο έχουμε σήμερα προέρχεται από το βιβλίο του Γεωργούλα Μπέικου το οποίο έγραψε από μνήμης έπειτα από αρκετά χρόνια κατά την διάρκεια του εγκλεισμού του στις φυλακές της Γιούρας. Πριν αναφερθούμε εκτενέστερα στον «Κώδικα Ποσειδώνα» αξίζει να σημειώσουμε πως η προσπάθεια αυτή των κατοίκων για οργάνωση δεν ήταν πρωτόγνωρη για την περιοχή. Από την δεκαετία του 1930 υπήρχαν απόπειρες για να λυθούν προβλήματα μέσα από την «Φιλοπρόοδο Ένωση Καροπλεσίου» που ιδρύθηκε το καλοκαίρι του 1933 στο Καρόπλεσι Ευρυτανίας, την «Επιτροπή Αγροφυλακής» η οποία άρχισε να λειτουργεί στο ίδιο μέρος το καλοκαίρι του 1934 και την «Συμβιβαστική Επιτροπή Καροπλεσίου» η οποία επίσης άρχισε να λειτουργεί το καλοκαίρι του 1934. Βέβαια η σχέση του λαού μας με την Αυτοδιοίκηση έχει βαθιές ρίζες στη χώρα μας από πολύ παλιά. Στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας αναπτύχθηκε ένα γενικό σύστημα περιφερειακής διοίκησης, που η αρχή του και η εξέλιξή του χρειάζονται ακόμα να μελετηθούν περισσότερο. Σ’ αυτές τις συνθήκες ξεκίνησαν και οι χριστιανικές κοινότητες, στις ορεινές κυρίως περιοχές της Θεσσαλίας, οι οποίες επωφελούμενες απ’ όλες τις δυνατότητες τις παρεχόμενες από το διοικητικό και το φορολογικό σύστημα που εξυπηρετούσε την Αυτοκρατορία για την χειραγώγηση των κατοίκων⁹, εξελίχτηκαν με τον καιρό και πήραν μορφές όλο και πιο αναπτυγμένης Αυτοδιοίκησης¹⁰.

Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο άρθρο του «Κώδικα Ποσειδώνα» αναφέρεται πως πηγή της εξουσίας είναι ο λαός ο οποίος συνέρχεται σε γενική συνέλευση μία φορά τον μήνα ή και ενδιάμεσα αν χρειαστεί και εκλέγει τα όργανα άσκησης της λαϊκής εξουσίας. Δικαίωμα συμμετοχής στην γενική συνέλευση έχουν όλοι οι κάτοικοι άνω των 18 ετών – ανεξαρτήτως φύλλου. Από την Γενική Συνέλευση εκλέγεται η πενταμελής Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης. Η συμμετοχή στην Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης είναι άμισθη γιατί η συγκεκριμένη θέση θεωρείται τιμητική¹¹. Δεν πρέπει όμως να ξεχάσουμε πως τον πρώτο λόγο έχει η γενική συνέλευση των κατοίκων η οποία εγκρίνει η απορρίπτει τις αποφάσεις της επιτροπής και έχει την δικαιοδοσία να καθαιρέσει ένα μέλος ή και ολόκληρη την επιτροπή αν χρειαστεί. Επίσης στο πλαίσιο της λαϊκής αυτοδιοίκησης δημιουργήθηκαν και οι ακόλουθες τέσσερις τριμελείς υποεπιτροπές: επισιτιστική, σχολική, εκκλησιαστική και λαϊκής ασφάλειας. Επιπλέον σύμφωνα με το άρθρο 6 του «Κώδικα Ποσειδώνα» οι πρόεδροι των Λαϊκών Επιτροπών Αυτοδιοίκησης συγκροτούν την δευτεροβάθμια Τομεακή Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης η οποία αποτελεί την ανώτερη αρχή και αναλαμβάνει να λύσει θέματα κοινού ενδιαφέροντος για τα χωριά της περιοχής όπως αυτά των επισιτισμού και προμηθειών, διευθετήσεις ορίων μεταξύ κοινοτήτων, χρήση κοινών αρδευτικών υδάτων κ.α¹².

Όσο για την Λαϊκή Δικαιοσύνη, έναν φορέα που τόσο πολύ έχει κατασυκοφαντηθεί, επειδή ανέτρεπε το παλιό συντηρητικό και βαθιά αντιλαϊκό δικαστικό σύστημα απονέμοντας δικαιοσύνη «έχοντας πάντοτε υπόψη ότι όλος ο κόσμος νομίζει ίσο, ορθό και δίκαιο»¹³.

Σχετικά με τον φορέα άσκησης δικαιοσύνης δημιουργείται πενταμελές Λαϊκό Δικαστήριο του οποίου η σύνθεση αποτελούνταν είτε από πέντε μέλη της Επιτροπής Λαϊκής Αυτοδιοίκησης είτε από τον πρόεδρο της επιτροπής αυτής και τέσσερις Λαϊκούς Δικαστές εκλεγμένους από την γενική συνέλευση. Όπως στις Επιτροπές Λαϊκής Αυτοδιοίκησης έτσι και στα Λαϊκά Δικαστήρια η συμμετοχή των μελών είναι άμισθη, υποχρεωτική και τιμητική. Ορίζεται επίσης Λαϊκός Επίτροπος ο οποίος είναι ο υπεύθυνος του Ε.Α.Μ. και ο ρόλος του είναι συμβουλευτικός χωρίς να έχει δικαίωμα ψήφου. Δεν είχε δηλαδή τον χαρακτήρα του κατήγορου και μπορούσε μόνο να εκφέρει την γνώμη του σχετικά με την ενοχή του κατηγορουμένου και όχι με την ποινή αυτού. Το Λαϊκό Δικαστήριο εξετάζει τους μάρτυρες βάζοντας τους να ορκιστούν στο ευαγγέλιο και δικάζει όλες τις υποθέσεις εκτός από αυτές της ζωοκλοπής, των διαζυγίων, της κατασκοπείας, της προδοσίας και των στρατιωτικών αδικημάτων. Οι τελευταίες δικάζονται από τα ανταρτοδικεία. Ενδιαφέρον έχει και ο προσανατολισμός των δικαστών στην προσπάθεια αποφυγής της δίκης μέσω της διαδικασίας του συμβιβασμού. Πριν προχωρήσει η υπόθεση στην διαδικασία του ακροατηρίου έπρεπε το Λαϊκό Δικαστήριο να εξαντλήσει κάθε προσπάθεια συμβιβασμού των αντιδίκων. Αξίζει εδώ να αναφερθεί πως μετά την εξέταση των μαρτύρων καλούνταν να προσέλθει και να καταθέσει υπέρ του κατηγορουμένου – μόνο υπέρ – όποιος επιθυμούσε από το ακροατήριο. Όσον αφορά τις εφέσεις γινότανε στο Τομεακό Λαϊκό Δικαστήριο το οποίο συγκροτούταν από τους προέδρους των Λαϊκών Δικαστηρίων και Λαϊκός Επίτροπος ήταν ο αντιπρόσωπος του τομέα του Ε.Α.Μ.. Το ανώτερο αυτό δικαστήριο εκδίκαζε εφέσεις κατά των πρωτοβάθμιων αποφάσεων του Λαϊκού Δικαστηρίου και εκδίκαζε τελεσίδικα διαφορές ανάμεσα σε χωριά που είχανε χαρακτήρα αδικήματος (π.χ. η αγέλη των βοδιών ενός χωριού μπήκε σε εκκλησιαστικά η κοινοτικά κτήματα ενός άλλου χωριού). Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης του κατηγορουμένου με την ποινή η οποία του επιβλήθηκε, την απόφαση αναλάμβανε να εκτελέσει ομάδα ανταρτών.

Το 1943 είναι μία πολύ σημαντική χρονιά για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα γιατί το Ε.Α.Μ. αναπτύσσεται σε ολόκληρη την χώρα και οι δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. απελευθερώνουν συνεχώς καινούργιες περιοχές. Επίσης ιδρύεται το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών – με την συμμετοχή τόσο του Ε.Δ.Ε.Σ. όσο και του Ε.Α.Μ.-Ε.Λ.Α.Σ. Όλο αυτό το κλίμα φέρνει μία ψυχική αναπτέρωση στον πληθυσμό και έχουμε σε ευρεία κλίμακα την δημιουργία λαοκρατικών θεσμών. Ακόμη την ίδια χρονιά, στις αρχές του έτους, απελευθερώνεται η πρώτη μεγάλη ελληνική πόλη, η Καρδίτσα.

Έτσι τον Απρίλη του 1943 η περιφερειακή επιτροπή Φθιώτιδος, Φωκίδος και Ευρυτανίας (Π.Ε.Φ.Φ.Ε.) του Κ.Κ.Ε. εφαρμόζει την εγκύκλιο 4 η οποία βασίζεται στις εντολές του «Κώδικα Ποσειδώνα» χωρίς όμως να γνωρίζουμε ακριβώς το περιεχόμενο της. Το μοναδικό στοιχείο που έχουμε είναι η από μνήμης μαρτυρία του Γεωργούλα Μπέικου ότι η εγκύκλιος 4 συνιστούσε επικύρωση αυτού που ήδη υπήρχε¹⁴. Συντάκτης της συγκεκριμένης εγκυκλίου ήταν ο γραμματέας της περιφερειακής επιτροπής, Ηλίας Μανιάτης.

Τον Ιούνη του 1943 συντάσσεται από δικηγόρους και δικαστές της Αθήνας ένα σχέδιο νομικών διατάξεων το οποίο αναφέρεται στον θεσμό της Λαϊκής Δικαιοσύνης στην ελεύθερη Ελλάδα και αποτελείται από 26 άρθρα.. Οι διατάξεις του βασίζονται στις αρχές των θεσμών της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης που ίσχυαν μέχρι τότε στην ελεύθερη Ελλάδα και αφετηρία του είναι το ισχύον μέχρι τότε ελληνικό δίκαιο. Το σχέδιο αυτό μεταφέρεται με τον δικηγόρο Αθηνών Ξ. Παπαδάμ στην πρώτη συνδιάσκεψη των αντιπροσώπων αυτοδιοίκησης Φθιωτιδοφωκίδας – Ευρυτανίας¹⁵ η οποία λαμβάνει χώρα στο Γαρδίκι του δήμου Ομιλαίων στις 08 Αυγούστου 1943.

Σε αυτήν την συνδιάσκεψη εκδίδεται ο «Κώδικας Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης» για τη Στερεά Ελλάδα («Κώδικας Στερεάς») ο οποίος αποτελούταν από 73 άρθρα και επρόκειτο να τεθεί σε εφαρμογή στις 15 Αυγούστου 1943¹⁶. Η σύνταξη του Κώδικα έγινε κατ’ εντολή της κομματικής και ΕΑΜικής οργάνωσης της Ρούμελης και δημιουργήθηκε από επιτροπή η οποία αποτελούταν από 22 νομικούς (δικηγόρους και ειρηνοδίκες) της περιοχής. Οι εργασίες αυτής είχαν ξεκινήσει από τον Ιούλιο του 1943. Η εφαρμογή του αφορούσε τις περιοχές πέριξ του Καρπενησίου και αργότερα κάποιες περιοχές της βορειοδυτικής Πελοποννήσου.

Η αξία του σαν νομοθέτημα είναι μεγάλη¹⁷ γιατί σε αυτόν βασίζονται οι «Διατάξεις για την Αυτοδιοίκηση και Λαϊκή Δικαιοσύνη» του στρατηγείου του Ε.Λ.Α.Σ. και οι διατάξεις της Π.Ε.Ε.Α. Ο «Κώδικας Στερεάς» με την έκδοσή του στέλνεται για επεξεργασία και συμπλήρωση στο γενικό στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ. αλλά λόγω των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών και της σύγκρουσης με τον Ζέρβα η επεξεργασία του καθυστερεί 7 μήνες. Τελικά αποφασίζεται να συγκροτηθεί μία επιτροπή η οποία θα ολοκληρώσει το έργο της επεξεργασίας. Μέλη της ήταν ο Α. Καστρινός, ο δικηγόρος Τρικάλων Τραγανίτης και ο νομικός σύμβουλος του Γ. Στρατηγείου Κ. Δεσποτόπουλος. Η επεξεργασία του «Κώδικα Στερεάς» ολοκληρώθηκε την 1 Ιανουαρίου 1944 και με την υπ’ αριθμόν 2929 απόφαση του Γενικού Στρατηγείου – με τις υπογραφές των Σαράφη και Σιάντου - εγκρίνεται ο νέος Κώδικας με την ονομασία «Διατάξεις του Γενικού Στρατηγείου του Ε.Λ.Α.Σ. για την Αυτοδιοίκηση και την Λαϊκή Δικαιοσύνη». «Ο Κώδικας Στερεάς» καταργείται και οι καινούργιες διατάξεις ισχύουν σε ολόκληρη την χώρα μέχρι την άνοιξη του 1944. Αυτές αποτελούνται από 146 άρθρα και καθιερώνουν τον δεύτερο και τρίτο βαθμό αυτοδιοίκησης (επαρχία, νομός). Οι καινούργιες διατάξεις «αποτελούν περισσότερον ανάπτυξιν, συστηματοποίησιν και τελειοποίησιν, παρά τροποποίησιν του δικαίου του Κώδικος Στερεάς· και δη κυρίως των περί Αυτοδιοικήσεως καθώς και τον δικονομικών εν γένει διατάξεων αυτού, και μόνον ελάχιστα των ουσιαστικών του τοιούτων»¹⁸.

Όπως προαναφέραμε, στις 10 Αυγούστου 1943 μπαίνει σε εφαρμογή η υπ’ αριθμόν 6 απόφαση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Εθνικών Ομάδων Ανταρτών η οποία ισχύει μέχρι τον Οκτώβρη του 1943, οπότε και επέρχεται η ρήξη μεταξύ του Ε.Λ.Α.Σ. και του Ε.Δ.Ε.Σ.. Η απόφαση αυτή συντάσσεται από τον συνταγματάρχη Γκικόπουλο, εκπρόσωπο του Ε.Δ.Ε.Σ στο Κοινό Γενικό Στρατηγείο και υπογράφεται από τον Άγγλο αντισυνταγματάρχη Γουντχάους (με το ψευδώνυμο Κρίς), από τον αντιπρόσωπο του Ε.Δ.Ε.Σ. συνταγματάρχη Π. Ραφτόπουλο και από τον αντιπρόσωπο του Ε.Λ.Α.Σ. στρατηγό Σαράφη. Η απόφαση 6 συμφωνήθηκε να εφαρμοσθεί στην Δωρίδα και Παρνασσίδα (περιοχή όπου ήταν υπό τον έλεγχο της Εθνικής και Κοινωνικής Απελευθέρωσης – Ε.Κ.Κ.Α.), στις περιοχές του Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ. και σε αυτές του Ε.Δ.Ε.Σ. Τελικά στις περιοχές οι οποίες ελεγχόταν από τον Ε.Δ.Ε.Σ. η συγκεκριμένη απόφαση δεν εφαρμόσθηκε, ούτε γενικά κάποιος θεσμός Λαϊκής Δικαιοσύνης με τις μορφές που έχουμε αναφέρει. Η απόφαση 6 αποτελούταν από 15 άρθρα και ένα χαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι ότι δεν περιλάμβανε τον θεσμό του Λαϊκού Επιτρόπου.

Ακόμη δεν έδινε στα Λαϊκά Δικαστήρια την δικαιοδοσία να δικάζουν υποθέσεις διαζυγίων και κυριότητας ακινήτων και προέβλεπε Αναθεωρητικό Δικαστήριο δευτέρου βαθμού.

Τέλος έχουμε και τις «Προσωρινές Διατάξεις για την λειτουργία των Στρατοδικείων» του Γενικού Στρατηγείου του Ε.Λ.Α.Σ. οι οποίες τέθηκαν σε εφαρμογή στις 2 Οκτώβρη 1943 με την υπ’ αριθμόν 1998 διαταγή της Διεύθυνσης Δικαστικού. Οι διατάξεις αυτές αποτελούνται από 20 άρθρα, υπογράφονται από τους Σαράφη, Βελουχιώτη και Σαμαρινιώτη¹⁹ και ισχύουν μέχρι τον Μάη του 1944 οπότε και αντικαθίστανται από την Πράξη 37 της Π.Ε.Ε.Α. με την οποία θεσπίζονται οι νέες διατάξεις για τη λειτουργία των στρατοδικείων²⁰.

Ο Θ. Τσουπαρόπουλος²¹ κάνει μία σύνοψη των παραπάνω εγχειρημάτων διαπιστώνοντας αρχικά πως κάθε νομοθέτημα είναι πληρέστερο από το προηγούμενο. Στη συνέχεια αναφέρει πως κυρίαρχο στοιχείο σε όλα τα εγχειρήματα είναι η λαϊκή κυριαρχία μέσω της γενικής συνέλευσης εκτός από τον Κώδικα Στερεάς όπου τα όργανα και οι επιτροπές συνεδριάζουν και αποφασίζουν για τα γενικότερα ζητήματα μία φορά τον μήνα. Επίσης όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωμα ψήφου, ανεξαρτήτως φύλου και μπορούν να εισηγηθούν θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος προς συζήτηση, πάντα με γνώμονα την κοινή ωφέλεια. Η αρχή της ανάκλησης πριν από την λήξη της θητείας κάποιων οργάνων σε περίπτωση που δεν κάνουν καλά τη δουλειά τους συναντάται σε όλα τα νομοθετήματα ενώ απαγορεύεται η επέμβαση στο έργο των επιτροπών Αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης. Ταυτόχρονα η κατάχρηση εξουσίας θεωρείται πολύ βαρύ παράπτωμα και δικάζεται στα στρατοδικεία. Τέλος όλα τα αξιώματα είναι άμισθα, τιμητικά και υποχρεωτικά πλην ελαχίστων περιπτώσεων.

Το επιστέγασμα και η εξέλιξη όλων αυτών λαοκρατικών θεσμών ήταν η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.) - η αλλιώς «η κυβέρνηση του βουνού» - η οποία από την ίδρυση της μέχρι την απελευθέρωση της Ελλάδας υπήρξε το υπεύθυνο πολιτικό όργανο των περιοχών του Ε.Λ.Α.Σ. Η δημιουργία της λαμβάνει χώρα την εποχή που υπήρχαν άλλες δύο ελληνικές κυβερνήσεις, αυτήν που διόρισαν οι κατακτητές στην Αθήνα των δωσίλογων και αυτήν εκτός Ελλάδας που διόρισε ο βασιλιάς (ουσιαστικά οι Άγγλοι) στο Κάιρο. Η Π.Ε.Ε.Α. συγκροτείται στις 10 Μάρτη 1944 στο Ευρυτανικό χωριό Βίνιανη και αυτοδιαλύεται στις 5 Νοέμβρη 1944. Τα πρώτα της μέλη ΕΑΜικής προέλευσης ήταν οι Ε. Μπακιρτζής, Μ. Μάντακας, Γ. Σιάντος, Η. Τσιριμώκος και Κ. Γαβριηλίδου.

1 Το ΕΑΜ πέρα του ότι δημιούργησε τον θεσμό της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης τον εφάρμοσε και μετά την Απελευθέρωση, μέχρι τον Φλεβάρη του 1945 που καταλύθηκε ο θεσμός της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης.

2 Στον «Κώδικα Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για τη Στερεά Ελλάδα», που δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 1943, αφαιρέθηκε από την Αυτοδιοίκηση η λέξη «Λαϊκή» μετονομαζόμενη σε «Τοπική». Παρά την παράληψη, ο λαός συνέχισε να την αναφέρει «Λαϊκή Αυτοδιοίκηση». (Γεωργούλας Μπέικος, Η λαϊκή εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 1979, τ. 2, σελ. 379).

3 Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.), Δελτίο Πράξεων και Αποφάσεων, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1976, σ.64.

4 Τα παλιά κοινοτικά συμβούλια διατηρήθηκαν από την αντίσταση για να υπάρχει η σύνδεση των συγκεκριμένων περιοχών με τον νομάρχη, της δημόσιες υπηρεσίες και τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό (Θ. Τσουπαρόπουλος, Οι λαοκρατικοί θεσμοί της εθνικής αντίστασης, Αθήνα, 1989, σελ. 14).

5 Χρησιμοποίησαν μισθοδοτούμενους αξιωματικούς σε τέτοιες «υπηρεσίες» για να αποτρέπουν τους αξιωματικούς από τον κίνδυνο να βγουν στο βουνό και γιατί πίστευαν ότι αυτοί θα ξεσήκωναν τον ελληνικό λαό για αντίσταση. (Ζαβλιάκης Ν. Παναγιώτης, Το Ξεκίνημα της Ενικής Αντίστασης και ο Ένοπλος Αγώνας στη Θεσσαλία, εκδ. Όμηρος, σ.87).

6 Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις που αναφέρουν ο Γεωργούλας Μπέικος στο βιβλίο του και ο Δημήτρης Δημητρίου (Νικηφόρος) στο βιβλίο του “Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης” (εκδόσεις Παρασκήνιο, 2015).

7 Γεωργούλας Μπέικος, ό.π., σελ. 216

8 Πληροφορίες για τα ονόματα των συντελεστών μπορούν να βρεθούν στο βιβλίο του Γεωργούλα Μπέικου, ό.π., σελ. 216-219).

9 Στη Θεσσαλία η Αυτοδιοίκηση γνώρισε μεγάλη άνθηση και άφησε σημαντικό δημιουργικό αποτύπωμα. [Κορδάτος Γιάνης, Ιστορία της Επαρχίας Βόλου και Αγιάς, εκδ. 20^ος αιώνας, σ.196-229.

10 Σβορώνος Γ. Νίκος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο, ιγ΄ έκδοση, 1972, σ. 46.

11 Μόνο η εφαρμογή αυτής της παραγράφου σήμερα είναι ικανή να ανατρέψει τη δήθεν αγάπη των δημοτικών εκπροσώπων για τον τόπο τους.

12 Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, Δοκίμιο, Συλλογική δουλιά, εκδ. «Νέα Βιβλία», σ. 122-124.

13 Τσουπαρόπουλος Θανάσης, ό.π., σ.41.

14 Θ. Τσουπαρόπουλος, ό.π., σελ. 31

15 Στην συνδιάσκεψη πήραν μέρος πέραν των 22 νομικών και 450 αντιπρόσωποι της περιοχής Ρούμελης, πρόεδροι επιτροπών Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης. (Θ. Τσουπαρόπουλος, ό.π. σελ. 49)

16 Αυτό δεν συνέβηκε γιατί στις 10 Αυγούστου του ίδιου μήνα τέθηκε σε εφαρμογή η απόφαση 6 του Κοινού Γενικού Στρατηγείο Εθνικών Ομάδων Ανταρτών

17 «Έτσι το άγραφο ή και το γραφτό και σε πολλά σημεία του αντιφατικό και με τεράστια κενά δίκαιο της ανταρτοκρατίας το διαδέχθηκε ο καλογραμμένος αυτός Κώδικας, πολύ σημαντικών νομικών αξιώσεων» (Θ. Παπαθανασόπουλος, Λαϊκό Δημόσιο Δίκαιο 1941-1945, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα, 1982, σελ. 21).

18 Δ. Ι. Ζέπος, Λαϊκή Δικαιοσύνη είς τάς ελεύθέρας περιοχάς της υπό κατοχήν Ελλάδος, Αθήνα, 1945, σελ. 12-13

19 Ψευδώνυμο του εκπροσώπου της Κ.Ε. του Ε.Α.Μ. στη διοίκηση του Γενικού Στρατηγείου, Ανδρέα Τζίμα (Θ. Παπαθανασόπουλος, ό.π., σελ. 24).

20 Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.), ό.π., σ.41.

21 Θ. Τσουπαρόπουλος, ό.π., σελ. 58-59