Στις 23 Φλεβάρη 1943 σε ένα σπίτι στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3, στους Αμπελόκηπους ιδρύεται η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, η θρυλική Ε.Π.Ο.Ν (1). Η Ε.Π.Ο.Ν. προήλθε από την αυτοδιάλυση και συνένωση όλων των αντιστασιακών – απελευθερωτικών οργανώσεων της ελληνικής νεολαίας οι οποίες προηγουμένως είχαν προσχωρήσει στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (Ε.Α.Μ.Ν.). Το καταστατικό της οργάνωσης καταρτίστηκε και κυκλοφόρησε σε ειδική παράνομη έκδοση της εφημερίδας της Ε.Π.Ο.Ν. «Νέα Γενιά» τον Απρίλιο του 1943 και αποτελείται από 12 άρθρα σημαντικότερα των οποίων είναι τα ακόλουθα τα οποία αναφέρουν πως βασικοί σκοποί της Ε.Π.Ο.Ν. είναι:
1. Η εθνική απελευθέρωση με βάση την ακεραιότητα της Ελλάδας.
2. Η εξόντωση του φασισμού τώρα και στο μέλλον, και με οποιανδήποτε μορφή και αν παρουσιαστεί. Αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας έτσι που όλες οι εξουσίες να απορρέουν από την κυρίαρχη θέληση του λαού και της νέας γενιάς.
3. Η καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων και η υπεράσπιση της ειρήνης με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών και της αδερφικής συνεργασίας όλων των λαών και των νεολαιών και ειδικά της Βαλκανικής.
4. Η υπεράσπιση των οικονομικών, πολιτικών, εκπολιτιστικών και μορφωτικών δικαιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς. (2)
Πολύ μεγάλη ήταν η συμβολή της Ε.Π.Ο.Ν. και στον ένοπλο αγώνα. Οι πρώτοι αντάρτες που αποτέλεσαν την πρώτη επονίτικη ομάδα ήταν 16 άνθρωποι και την ώρα της απελευθέρωσης αντάρτες στον Ε.Λ.Α.Σ., μέλη και στελέχη της ΕΠΟΝ έφτασαν τους 35.000. Πάνω από 8.000 επίλεκτοι επονίτες αντάρτες πολέμησαν τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Βούλγαρους κατακτητές μέσα από τις γραμμές 200 υποδειγματικών στρατιωτικών σχηματισμών της Ε.Π.Ο.Ν. Πέραν των 8.000 που προαναφέραμε άλλα 27.000 μέλη και στελέχη της Ε.Π.Ο.Ν. πολέμησαν μέσα από άλλους σχηματισμούς του Ε.Λ.Α.Σ. Οι αντάρτικες μονάδες της Ε.Π.Ο.Ν. πήραν μέρος σε 430 μάχες και συγκρούσεις με 1.300 θύματα. Επίσης πολύ σημαντική δουλειά έγινε και στις μεγάλες πόλεις όπου οι μαχητές της Ε.Π.Ο.Ν. δώσανε σκληρές μάχες με τους Γερμανούς και τα τάγματα ασφαλείας, ιδίως στις λαϊκές γειτονιές. Χαρακτηριστικό είναι το ότι πολύ πριν την απελευθέρωση ολόκληρα διαμερίσματα της Αθήνας και των περιχώρων ήταν ελεύθερα στα οποία υπήρχαν φρουραρχεία του ΕΛΑΣ και δεν τολμούσε να πατήσει Γερμανός ή προδότης.
Πέραν των μαζικών κινητοποιήσεων και των διαδηλώσεων η δράση των μελών της Ε.Π.Ο.Ν. ήταν καθαριστική και στις απεργίες και τα σαμποτάζ. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της ανατίναξης ενός γερμανικού καραβιού από επονίτη αντάρτη, της μείωσης της παραγωγής σε εργοστάσιο της FORD όπου κατασκευαζόταν κινητήρες για τα γερμανικά αεροπλάνα από 6 σε 2 ημερησίως, η καταστροφή δεκάδων κινητήρων στο εργοστάσιο Μαλτσινιώτη και η συμβολή των αγωνιστών της Ε.Π.Ο.Ν. στην οριστική εγκατάλειψη των πολεμικών εργοστασίων από τους εργάτες εκμηδενίζοντας έτσι τη γερμανική παραγωγή.
Εντυπωσιακό ήταν και το γιγαντιαίο εκπολιτιστικό έργο της Ε.Π.Ο.Ν.
- Αγωνίστηκε σκληρά για τη μόρφωση της νεολαίας. Άνοιξε και λειτούργησε σχολεία τα οποία οι κατακτητές τα είχαν μετατρέψει σε αχούρια, σε στρατώνες και σε φυλακές. Κατάφερε να ανοίξει και να λειτουργήσει κάποια ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα ενώ στην ύπαιθρο - με τη βοήθεια των θεσμών αυτοδιοίκησης - άνοιξαν τα περισσότερα σχολεία με δασκάλους πολλές φορές επονίτες. Στα καμένα χωριά στην Πελοπόννησο έχτισαν καινούργια σχολεία, ενώ δημιούργησαν και αγροτικές σχολές (3 στη Ρούμελη, 2 στη Θεσσαλία).
- Με τη συνεργασία των πιο φωτισμένων παιδαγωγών της χώρας μελέτησε ολόκληρο το εκπαιδευτικό πρόβλημα της χώρας και ετοίμασε αναλυτικές θέσεις και πρόγραμμα που άρχισε να μπαίνει σε εφαρμογή από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.)
- Δημιούργησε εκατοντάδες θέατρα σε όλη την Ελλάδα, χορωδίες νέων, θεατρικούς ομίλους, εκπολιτιστικά συνεργεία μέχρι το τελευταίο ορεινό χωριουδάκι.
- Χιλιάδες επονίτες και επονίτισσες δούλεψαν για την ανοικοδόμηση των χωριών, των δρόμων και των γεφυριών, συμμετείχαν στις αναδασώσεις και στην καταπολέμηση των λοιμωδών νόσων κ.α.
-Επίσης ασχολήθηκαν και με το κομμάτι του αθλητισμού όπου και ιδρύθηκαν εκατοντάδες αθλητικές ομάδες.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθούμε στους αγώνες για τη ζωή των νέων και των παιδιών. «Κάθε παιδί και κάθε νέος, που πεθαίνει της πείνας είναι και μία νίκη του εχθρού» βροντοφώναξε η Ε.Π.Ο.Ν. Έτσι λοιπόν οργάνωσε συσσίτια για τους σπουδαστές, για τους μαθητές και για μαθητές επαγγελματικών σχολών, όπως και ορισμένους κλάδους νέων εργαζομένων. Παράλληλα οργάνωσε εκατοντάδες κινητοποιήσεις για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των νέων. Λειτούργησε λαϊκά ιατρεία στην ύπαιθρο, ταμεία σπουδαστών και συνεταιρισμούς στις πόλεις, επιτροπές προστασίας νεότητος. Τέλος αγωνίστηκε για το γάλα των μικρών παιδιών, για σχολικά και εξωσχολικά συσσίτια, ενώ στην ύπαιθρο σε συνεργασία με την Εθνική Αλληλεγγύη και τους θεσμούς λαϊκής αυτοδιοίκησης λειτούργησαν εκατοντάδες παιδικοί σταθμοί στους οποίους δεκάδες χιλιάδες γυμνά και πεινασμένα παιδάκια βρήκαν θαλπωρή.
Κλείνοντας θα θέλαμε να αναφέρουμε πως η συμβολή των αντιστασιακών οργανώσεων στη ζωή των απλών ανθρώπων ήταν τεράστια γιατί πέρα από τις διαπιστώσεις των προβλημάτων τους έδειξε τη λύση, τους βοήθησε στο να μάθουν να μάχονται και να αγωνίζονται για τη ζωή τους και τους ενέπνευσε με μία ρεαλιστική αισιοδοξία.
(1) Το συγκεκριμένο σπίτι ήταν η κατοικία του δάσκαλου Παναγή Δημητράτου, ιδρυτικό μέλος του Σ.Ε.Κ.Ε. ο οποίος εκτελέστηκε από τους ναζί τον Απρίλιο του 1944.
(2) Πέτρος Ανταίος, Συμβολή στην ιστορία της Ε.Π.Ο.Ν., εκδόσεις Θ. Καστανιώτη, Αθήνα, 1979, τόμος Α2, σελ. 419.
